रेशीम कीटकावरील उझी माशीचे एकात्मिक नियंत्रण

रेशीम कीटक व अळीवर उपजीविका करणारी परोपजीवी कीड म्हणजे उझी माशी (शा. नाव - एक्झोरिस्टा बॉम्बीस) होय. या उझी माशीच्या प्रादुर्भावामुळे कोषांचे ५ ते १५ टक्क्यापर्यंत नुकसान होते. कर्नाटकमध्ये प्रादुर्भावाचे प्रमाण अधिक असून, महाराष्ट्रातील काही जिल्ह्यांमध्ये प्रादुर्भाव दिसून येत आहे.

महाराष्ट्र राज्यात तुतीची लागवड व रेशीम शेतीचे प्रमाण वाढत आहे. या रेशीम कीटक व अळीवर प्रादुर्भाव करणाऱ्या उझी माशीमुळे ऑगस्ट २०१८ मध्ये परभणी जिल्ह्यातील पूर्णा व गंगाखेड तालुक्यांत काही तुरळक ठिकाणी नुकसान झाले होते. मात्र, राज्यातील हवामान उष्ण आणि कोरडे असल्यामुळे उझी माशीचा प्रादुर्भाव कर्नाटक राज्याच्या तुलनेत कमी आहे. उझी माशीचा प्रादुर्भाव वर्षभर आढळतो. बदलत्या पर्जन्यमान, तापमान आणि आर्द्रतेनुसार उझी माशीची अंडी देण्याची आणि अंडी फुटण्याची क्षमता बदलते. खरीप हंगामात ऑक्टोबरपर्यंत प्रादुर्भाव जास्त राहतो. नुकसान कालावधी : उझी माशीचा प्रादुर्भाव वर्षभर होतो. मुख्यत्वे करून खरीप हंगामात होतो. उझी माशी जीवनक्रमातील चार अवस्था १) अंडी २) अळी (मॅगट) ३) कोष (प्युपा) ४) प्रौढ माशी. नुकसानीचा प्रकार : उझी माशी एक किंवा दोन पांढऱ्या दुधाळ रंगाची, टाचणीच्या डोक्याच्या आकाराची अंडी ४ थ्या किंवा ५ व्या वाढीच्या अवस्थेतील अळीच्या त्वचेवर अंडी घालते. उझी माशीचा अंडी उबवण काळ ४८ ते ६२ तासांचा असतो. अंडी फुटून अळ्या (मॅगट) बाहेर पडल्यानंतर तिच्या छाती जवळील हुकच्या साहाय्याने छिद्र करून रेशीम कीटकाच्या शरीरात प्रवेश करतात. त्या ठिकाणी काळा डाग पडतो. या रेशीम कीटकांच्या शरीरावरील काळ्या डागावरून उझी माशीचा प्रादुर्भाव झालेला ओळखता येतो. उझी माशी नियंत्रण १. प्रादुर्भावापासून बचाव पद्धत :

उझी सापळा : प्र त्येक खिडकीत खालच्या बाजूस, आतून व बाहेरून छोटे पांढऱ्या रंगाचे प्लॅस्टिक ट्रे अंडीपूंज आणल्यापासून कोष काढणी म्हणजे २० दिवसापर्यंत ठेवावेत. ट्रेमध्ये १ लिटर पाण्यात एक गोळी (उझी साइड) या प्रमाणे द्रावण मिश्रण ठेवावे. दरवाजे खिडक्या नेहमी बंद ठेवाव्यात. म्हणजे उझी माशीचा शिरकाव संगोपनगृहात होणार नाही. २. भौतिकरित्या प्रवेश अटकाव पद्धत :

उझी माशीची अंडी नष्ट करण्यासाठी म्हैसूर येथील केंद्रीय रेशीम संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्थेद्वारे शिफारशीत उपाययोजना ः अ) जैविक पद्धत : निसोलायनेक्स थायमस ही उझी माशीच्या कोषावर उपजीविका करणारी परोपजीवी कीटक आहे. एका उझी माशीच्या कोषावर ४० ते ६० निसोलायनेक्स कीटक तयार होतात. या कीटकाची पुनरुत्पादन करण्यासाठी घरमाशी (हाउस फ्लाय) च्या कोषावर परोपजीवीकरण केले जाते. अशा ५० कोषाचे एक नायलॉन नेटचे पाऊच तयार केले जाते. त्यातून १० हजार निसोलयनेक्स कीटक ३ ते ५ दिवसांत बाहेर पडतात. ब) संगोपनगृहात परोपजीवी कीटक सोडण्याची पद्धत : रेशीम कीटकाच्या वाढीच्या ५ व्या अवस्थेत म्हणजे चौथी कात अवस्था संपल्यानंतर तिसऱ्या ते पाचव्या दिवसापर्यंत २ पाऊच निसोलयनेक्स परोपजीवी कीटक प्रती १०० अंडीपूज या प्रमाणात ठेवावेत. कोष काढणीनंतर हेच पाऊच खताच्या खड्याजवळ ठेवावेत. संचालक, रेशीम संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था, म्हैसूर येथून पैसे भरून निसोलायनेक्स परोपजीवी कीटक मागवता येतात. ३. सांस्कृतिक पद्धत : कोष काढणीनंतर कीटकांची विष्ठा, रॅकवर शिल्लक राहिलेल्या वाळलेल्या फांद्यापासून वेगळी करावी. रेशीम कीटकाची विष्ठा शेतात उघड्यावर किंवा खताच्या खड्ड्यावर फेकू नये. त्यात शेकडो उझी माशीच्या सुप्त अवस्था (कोष) असतात. रेशीम कीटकाची विष्ठा पॉलथीन बॅगमध्ये १५ ते २० दिवसापर्यंत बंद अवस्थेत ठेवावी. म्हणजे उझी माशी विष्ठेतून बाहेर पडणार नाही किंवा कीटकांची विष्ठा खड्ड्यात लगेच गाडून टाकावी किंवा जाळून नष्ट करावी. वरील रासायनिक उपाय आणि जैविक उपाय एका वेळी वापर केला तर उझी माशीवर जवळपास ७७ टक्के नियंत्रण मिळवता येईल. उझीसाइड, जैविक उपाय व उझी ट्रॅप या तिन्ही उपायांचा एकाच वेळी वापर केल्यास ८४ टक्के नियंत्रण करता येईल. बोकन. एस. सी. (पीएच. डी. स्कॉलर), ९९२१७५२००० डॉ. डी. आर. कदम (सहयोगी प्राध्यापक), ९४२१६२१९१० (कृषी कीटकशास्त्र विभाग, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी