महाराष्ट्राच्या प्रमुख कापूस उत्पादक पट्ट्यात मागील दोन-तीन वर्षांपासून हिरव्या बोंडातील आतील भाग सडण्याची समस्या प्रामुख्याने बोंडे विकसित होण्याच्या अवस्थेत आढळत आहे. या समस्येचा विस्तृत अभ्यास करण्यासाठी संस्थेतील शास्त्रज्ञांनी समस्याग्रस्त भागाचा अभ्यास दौरा करून अभ्यासाअंती काही निष्कर्ष काढले असून, उपाययोजना सुचवल्या आहेत.

शास्त्रज्ञांच्या गटाने कपाशी बोंड सडण्याची समस्या असलेल्या शेतांना दिलेल्या भेटींमध्ये बहुतेक बोंडे बाह्य भागावरून निरोगी दिसत होती, तर काही बोंडांवर रस शोषणाऱ्या किडी व ढेकणांच्या प्रादुर्भावाची लक्षणे दिसली. अशी हिरवी बोंडे फोडून बघितल्यानंतर आतील रुई व बिया प्रामुख्याने पिवळसर-गुलाबी ते लाल रंगाचे होऊन सडल्याचे आढळले. साधारणतः बोंडातील एक ते दोन कप्पे तर काही ठिकाणी संपूर्ण बोंड सडल्याचे आढळले. मात्र, अशा बोंडात कुठलाही कीटक किंवा अळी दिसली नाही. शेतकऱ्यांमध्ये काही प्रमाणात संभ्रम निर्माण झाल्याचे दिसत होते. कारण मागील काही वर्षांत कपाशीवर गुलाबी बोंड अळीचा प्रादुर्भाव मोठ्या प्रमाणावर दिसला होता, तर काही भागात थोड्याफार प्रमाणावर आंतरिक बोंड सडण्याचा प्रकार दिसून आला होता. सर्वेक्षणाच्या आधारे आंतरिक बोंड सडणे या रोगाची कारणे शोधण्यात आली.

बोंड सडण्याचे प्रकार व कारणे:
बोंड सडण्याचे प्रामुख्याने: दोन प्रकार आढळतात
१) बोंडाच्या पृष्ठभागावर होणारा संसर्ग ः
या प्रकारात मुख्यतः काही रोगकारक बुरशी, कुजलेल्या अवशेषांवर जगणारे सूक्ष्मजीव तसेच काही प्रमाणात बोंडावरील जिवाणू करपा कारणीभूत असतो. साधारणतः बोंडे परिपक्व व उमलण्याच्या अवस्थेत असे प्रकार आढळून येतात. बहुतेक वेळा बोंडावर बुरशींची वाढ झाल्याचे दिसते.
पोषक घटक- सततचे ढगाळ वातावरण, रिमझिम पाऊस आणि हवामानातील अधिक आर्द्रता असे घटक ह्या प्रकारच्या बोंड सडण्याला पोषक असतात.

२) आंतरिक बोंड सडणे रोग ः
ही समस्या प्रामुख्याने संधिसाधू व कमी प्राणवायू अवस्थेत तग धरणारे रोगकारक जिवाणू आणि काही प्रमाणात अंतर्वनस्पतीय रोगकारक बुरशी यांच्या संसर्गामुळे होतो. अशी बोंडे बाहेरून निरोगी दिसतात. मात्र, ती फोडली असता आतील रुई पिवळसर-गुलाबी ते लाल-तपकिरी रंगाची होऊन सडल्याचे दिसते. अगदी विकसित अवस्थेतील बियासुद्धा सडल्याचे आढळते.
बोंडावर पाकळ्या चिकटून राहिल्याने बोंडाच्या बाह्यभागावर ओलसरपणा राहतो. अशा ठिकाणी जीवाणूजन्य व बुरशीजन्य रोगाचा प्रादुर्भाव वाढण्यास मदत होते.
पोषक घटक - पावसाळ्यात होणारा संततधार व रिमझिम पाऊस, सतत ढगाळ हवामान, हवेतील अधिक आर्द्रता, कळ्यांवर व विकसित होणाऱ्या बोंडावरील रस शोषणारे ढेकूण यांचा प्रादुर्भाव अशा घटकांमुळे आंतरिक बोंड सडण रोगाची समस्या आढळते.

बोंडे सडण्याच्या समस्येवर उपाय योजना:

१. बोंडाना चिकटून राहिलेल्या सुकलेल्या पाकळ्या शक्यतो हाताने काढून टाकाव्यात. त्याठिकाणी ओलसरपणा राहून रोगकारक तसेच संधिसाधू जिवाणू व बुरशींची वाढ होणार नाही.

२. पात्या, फुले आणि बोंडे विकसित होण्याच्या अवस्थेत विशेषतः रस शोषक किडी व ढेकणांच्या प्रादुर्भावावर लक्ष ठेवून वेळीच उपाययोजना कराव्यात.

३. पात्या, फुले आणि बोंडे विकसित होण्याच्या अवस्थेत सततचे ढगाळ वातावरण, हवेतील अति आर्द्रता व रिमझिम पाऊस दीर्घ काळ राहिल्यास खबरदारीचा उपाय म्हणून आंतरिक बोंड सडण रोगाच्या व्यवस्थापनासाठी, कॉपर ऑक्सिक्लोराइड (५०% डब्लू.पी.) २५ ग्रॅम अधिक स्ट्रेप्टोमायसीन* २ ग्रॅम प्रति १० लिटर पाणी या प्रमाणे मिसळून फवारणी करावी. (अॅग्रेस्को शिफारस)

४. बोंडाच्या पृष्ठभागावर होणारा बुरशीचा संसर्ग रोखण्यासाठी, फवारणी प्रति लिटर पाणी
पायराक्लोस्त्रोबीन (२०% डब्ल्यू.जी.) १ ग्रॅम किंवा
मेटीराम (५५%) अधिक पायराक्लोस्ट्रॉबीन (५% डब्लू.जी.) (संयुक्त
बुरशीनाशक) २ ग्रॅम किंवा
प्रोपीकोनॅझोल (२५% ई.सी.) १ मिली किंवा
ॲझोक्सिस्ट्रॉबीन (१८.२% डब्लू/डब्लू) अधिक डायफेनोकोनॅझोल (११.४% एस.सी.) (संयुक्त बुरशीनाशक) १ मिली किंवा
प्रोपीनेब (७०% डब्लू.पी.) २.५ ते ३ ग्रॅम.
५. आवश्यकतेनुसार १५ दिवसांच्या अंतराने दुसरी फवारणी करावी.

डॉ. दीपक नगराळे, ९८२२३१४६४७
(शास्त्रज्ञ- वनस्पती रोगशास्त्र, केंद्रीय कापूस संशोधन संस्था, नागपूर.)