कमी पाण्यामध्ये सीताफळाचे किफायतशीर उत्पादन

सिंचनासाठी पाण्याच्या कमतरतेसह प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करण्यासाठी शेतकरी विविध पर्यायांचा शोध घेत आहे. त्यामध्ये नांदेड जिल्ह्यातील सेलगाव (ता. अर्धापूर) येथील कृषी पदवीधर शेतकरी हनुमंत राजेगोरे यांनी सीताफळ लागवडीचा पर्याय निवडला आहे. तुलनेने कमी पाणी व खर्चामध्ये व्यवस्थापन होत असल्याने किफायतशीर उत्पादन मिळत आहे. ३० गुंठ्यांपासून सुरू केलेली सीताफळ लागवड वाढवत आठ एकरांपर्यंत नेली आहे. २००३ मध्ये परभणी येथील कृषी विद्यापीठांतर्गत कृषी पदवी घेतल्यानंतर हनुमंत माणिकराव राजेगोरे यांनी पुढील दोन वर्षांमध्ये व्यवस्थापन (मार्केटिंग) यामध्ये पदव्युत्तर शिक्षण घेतले. त्यानंतर महाविद्यालयामध्ये झालेल्या मुलाखतीतून एका बॅंकेमध्ये रुजू झाले. बॅंकेमध्ये पाचस-ाडेपाच वर्षे सेवा करत असतानाच नोकरीत आपले मन रमत नसल्याचे जाणवत होते. शेवटी धाडसी निर्णय घेत २०१० मध्ये शेती करण्याचा निर्णय घेतला. राजेगोरे कुटुंबीयांची सेलगाव (ता. अर्धापूर) आणि नांदुसा (ता. नांदेड) या गावांच्या शिवारात एकूण ३० एकर मध्यम प्रकारची जमीन आहे. हिंगोली जिल्ह्यातील पूर्णा नदीवरील येलदरी सिद्धेश्वर प्रकल्पाच्या कालव्याच्या लाभक्षेत्रात त्यांची जमीन येते. शेताजवळून गेलेल्या कालवा आणि नियमित आवर्तनामुळे काही वर्षांपूर्वीपर्यंत पाण्याची भरपूर उपलब्धता होती. या काळामध्ये राजेगोरे यांचा केळी, ऊस या प्रमुख नगदी पिकांवर भर असे. मात्र, गेल्या काही वर्षांपासून पावसाचे प्रमाण कमी झाल्याने धरणातून होणाऱ्या आवर्तनांमध्ये नियमितता राहिली नाही. पाण्याची समस्या जाणवू लागली. राजेगोरे यांनी पीक पद्धतीत बदल केला. कोरडवाहू क्षेत्रात सोयाबीन, तर हंगामी बागायती क्षेत्रात हळद पिकाचा पर्याय निवडला. भविष्यामध्ये औषधी वनस्पतीच्या शेतीला महत्त्व प्राप्त होण्याची शक्यता लक्षात घेता त्यांनी २०१८ मध्ये नांदेड येथील स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठातून एम.एस्सी. (हर्बल मेडिसीन) ही पदव्युत्तर पदवी संपादन केली. छोट्या क्षेत्रापासून सुरुवात पाण्याची कमतरता लक्षात घेता कमी पाण्यातील पिकाची शोध सुरू झाला. त्यात सीताफळाची निवड केली. नांदेड जिल्ह्यातील कंधार, मुखेड, भोकर तालुक्यांतील डोंगराळ भागात नैसर्गिकरीत्या आलेल्या गावरान जातीची सीताफळे दरवर्षी मोठ्या प्रमाणात बाजारपेठेत विक्रीस येतात. या गावरान सीताफळाचा हंगाम संपल्यानंतर येणाऱ्या सुधारित जातीच्या सीताफळांची लागवड करण्याचे राजेगोरे यांनी ठरविले. बार्शी (जि. सोलापूर) येथील एका अनुभवी शेतकऱ्याच्या शेतीला भेट देऊन, लागवड, व्यवस्थापन याविषयी जाणून घेतले. २०१३-१४ मध्ये त्यांच्याकडून सीताफळाची (गोल्डन एनएमके १ वाण) रोपे प्रति रोप ७० रुपये प्रमाणे खरेदी करत नांदुसा शिवारातील शेतामध्ये ३० गुंठे क्षेत्रावर लागवड केली. लागवडीचे अंतर १६ बाय ८ फूट ठेवले असून, ३०० झाडे बसली. पहिली दोन वर्षे योग्य पाणी, खत व्यवस्थापनावर भर दिला. बागेमध्ये सोयाबीन, हरभरा इ. आंतरपिके घेऊन खर्च भागवला. तिसऱ्या वर्षापासून पाण्याचा ताण देण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर दरवर्षी फेब्रुवारी महिन्यात पाण्याचा ताण दिला जातो. एक जूनला छाटणी केली जाते. छाटणी केल्यामुळे झाड डेरेदार होऊन फळफांद्याची संख्या वाढते. प्रतिझाड अधिक उत्पादन मिळते. गावरान सीताफळांचा हंगाम संपल्यानंतर राजेगोरे यांची सीताफळे बाजारपेठेत विक्रीसाठी पोचतात. पर्यायाने चांगले दर मिळण्यास फायदा होतो. व्यवस्थापनातील महत्त्वाचे

उत्पादन खर्च ः

विक्रीचे नियोजन ः

सीताफळ लागवड क्षेत्राचा विस्तार

हळद, सोयाबीनचे उत्पादन ः

जलसंधारणासाठी खोदला चर ः शेतीच्या सिंचनासाठी विंधनविहिरीची व्यवस्था आहे. त्याला पाणी टिकून राहावे, यासाठी पडणाऱ्या पावसाचे पाणी जमिनीत मुरवण्यासाठी त्यांची धडपड असते. त्यासाठी त्यांनी शेतामध्ये सुमारे ८०० फूट लांबीचा १२ ते १५ फूट खोली, रुंदीचा चर खोदला आहे. यामुळे शेतातून वाहून जाणारे पाणी चरामध्ये मुरते. त्याचा फायदा जलसंवर्धनासाठी होतो. जपला शेतीसह चळवळीचाही वारसा ः हनुमंतराव यांचे वडिल माणिकराव हेही प्रगतिशील शेतकरी म्हणून ओळखले जात. त्यांनी मोसंबी, आंबा, चिकू, कापूस बीजोत्पादनासोबत काजू लागवडीचाही प्रयोग केला होता. ते शेतकरी संघटनेचे सक्रिय कार्यकर्ते होते. वडिलांच्या प्रगतिशील शेतीबरोबरच त्यांच्या शेतकरी चळवळीचा वारसाही हनुमंतराव चालवत आहेत. संपर्क ः हनुमंत राजेगोरे, ९७६५५५८२२२