काटेकोर शेतीसाठी पिकातील तापमानाचा अभ्यास आवश्यक

पॉलिहाऊस, शेडनेट यासारख्या संरक्षित शेतीमध्ये पिकाच्या दृष्टीने योग्य असे हवामान ठेवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात. सर्वसामान्यपणे कोणत्याही पिकातील वातावरण, तापमान अचूकतेने मोजण्यासाठी योग्य त्या उपकरणाचा वापर शेतकऱ्यांनी केला पाहिजे. काटेकोर शेतीसाठी सूक्ष्म वातावरणातील तापमान या महत्त्वाच्या घटकांच्या मापनासंबंधी या लेखामध्ये माहिती घेऊ. प्रदेशातील हवामानाची माहिती ही विविध शासकीय व खासगी संस्थांमार्फत पुरवली जाते. मात्र, आपल्या पीक क्षेत्रांमधील सूक्ष्म वातावरण (मायक्रोक्लायमेट) ची नेमकी स्थितीही शेतकऱ्यांनी सातत्याने जाणून घेतली पाहिजे. पीक क्षेत्रातील वातावरण समजण्यासाठी, वातावरण घटक अचूकपणे मोजण्यासाठी काही यंत्रणा, उपकरणांची आवश्यकता असते. याद्वारे आपल्या पिकातील सूक्ष्मवातावरणाच्या नोंदी ठेवल्यास पिकाच्या वाढीसाठी योग्य वातावरण पुरवणे शक्य होऊ शकते. हवामानाच्या ‘थर्मामेटरी’ या शाखेमध्ये पीकक्षेत्रातील तापमानाचे मोजमाप व अभ्यास करण्यात येतो. त्याच प्रमाणे ज्या शाखेमध्ये वातावरणातील आर्द्रता किंवा वातावरणातील बाष्प याचे मोजमाप केले जाते, त्यास ‘हायग्रोमेटरी’ म्हणतात. थर्मामेटरीमध्ये आणि हायग्रोमेटरीमध्ये विभिन्न प्रकारचे थर्मामीटर आणि हायग्रोमीटर वापरले जातात. कधीकधी दोन्ही एकत्रित (थर्मो-हायग्रो मीटर किंवा हायग्रो-थर्मो मीटर) हेही वापरले जातात. या लेखामध्ये प्रामुख्याने विविध तापमापींची माहिती घेऊ. तापमानाच्या नोंदीसाठी उपकरणे ः नियंत्रित शेती पद्धतीमध्ये तापमान या सूक्ष्म वातावरणीय घटकाच्या मापनासाठी प्रामुख्याने पुढील प्रकारच्या तापमापी वापरल्या जातात.

अवरक्त तापमापीचा शेतामध्ये वापर कसा करावा ? काही सहज हाताळता येणारे आणि आधुनिक तापमापी सुद्धा वापरता येतात. अलीकडे कोरोनाच्या काळामध्ये सर्वांना शरीराचे तापमान घेणारा अवरक्त (इन्फ्रारेड) तापमापी माहिती झाला आहे. अशाच प्रकारचा इन्फ्रारेड थर्मामीटर (अवरक्त तापमापी) शेतातील किंवा संरक्षित पिकातील मोजण्यासाठी वापरला जातो. याद्वारे आपण संरक्षित अथवा अनियंत्रित शेतीमध्ये हवेचे किंवा वातावरणाचे तापमान मोजू शकतो. त्याच प्रमाणे जमिनीचे तापमान आणि पिकाचे तापमान यातील फरक मिळवू शकतो. तसेच पिकाचे तापमान आणि वातावरणातील हवेचे तापमान यातील फरक मोजावा. त्याच्या नोंदी ठेवल्यास आपले पीक पाण्यावर आले किंवा नाही, हे समजू शकते. आपले पीक पाण्याच्या ताणास बळी पडले आहे किंवा नाही हे काढता येते. पिकाखालील जमिनीचे किंवा शेतातील तापमान हे हवेतील तापमानापेक्षा अधिक असेल; अथवा पिकाचे तापमान हवेतील तापमानापेक्षा अधिक असेल तर आपल्या पिकाला पाणी देण्याची आवश्यकता असल्याचे समजावे. थोडक्यात, भू-तापमान म्हणजेच जमिनीचे तापमान, हवेतील तापमान आणि पिकाचे तापमान मोजण्याचा उपयोग आपल्याला पाणी व्यवस्थापनासाठी, पाण्याच्या पाळ्यांचे योग्य नियोजन करण्यासाठी होऊ शकतो. पिकातील दिवसाचे आणि रात्रीच्या तापमानात तफावत कमी असेल. म्हणजेच पिकाचे तापमान वातावरणातील तापमानापेक्षा अधिक असेल, सापेक्ष आर्द्रता अधिक असेल तर कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव अधिक होण्याची शक्यता असते. पिकातील कॅनोपीचे तापमान, पिकाचे तापमान आणि जमिनीचे तापमान मोजल्यास आपल्यास कीड व रोगाचा संभाव्य धोका आधीच समजू शकतो. त्यानुसार प्रतिबंधात्मक उपाययोजना केल्यास खर्चात मोठी बचत होते. कारण कोणत्याही उपचारापेक्षा प्रतिबंधासाठी खर्च कमी येतो. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे पीक वाचवता येते. प्रयोगातील निष्कर्ष ः प्रयोग १ः

प्रयोग २ ः

प्रयोग ३ ः

डॉ प्रल्हाद जायभाये, ०७९८०६८४१८९ (कृषी हवामान शास्त्रज्ञ तथा प्राचार्य, कृषी तंत्र विद्यालय, जालना अंतर्गत वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी