ढगातील हिमकणांच्या निर्मितीची प्रक्रिया मोजली

एकत्रित प्रकारच्या ढगांमध्ये हवेच्या उभ्या प्रवाहामुळे बर्फाची निर्मिती वाढते. हा सहसंबध सैद्धांतिकदृष्ट्या खूप आधीच मांडण्यात आला असला, तरी त्याची निसर्गामध्ये पहिल्यांच प्रचिती आली आहे. लेइब्निझ इन्स्टिट्यूट फॉर ट्रोपोस्फेअरीक रिसर्च (ट्रोपोज) येथील संशोधकांनी लेसर आणि रडार उपकरणाच्या साह्याने हवेच्या उभ्या प्रवाहाचे वेग मोजला असून, पातळ एकत्रित ढगांमध्ये बर्फाची निर्मिती होताना मोजली आहे. हे संशोधन ‘नेचर रिसर्च’ या संशोधनपत्रिकेमध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे. ढगाच्या विविध प्रकारच्या थरांमध्ये हवेचा उभा प्रवाह गेल्यास त्यामध्ये गारांची निर्मिती होते. अशा ढगांमध्ये हिमकण, पाण्याचे बाष्प आणि त्याचवेळी अतिशीत असे द्रवकण असतात. पृथ्वीवरील हवामान आणि जल साखळीतील या सर्वात महत्त्वाच्या या घटकांचा अभ्यास लेइब्निझ इन्स्टिट्यूट फॉर ट्रोपोस्फेअरीक रिसर्च (ट्रोपोज) येथे करण्यात येत आहे. या प्रक्रियेमध्ये कार्यान्वित असलेल्या हवेतील धुलिकण, हवेचे प्रवाह आणि सूक्ष्मभौतिकी प्रक्रिया यांचा समावेश असतो. या बाबींचे एकमेकांशी अत्यंत गुंतागुंतीचे संबंध आहेत. ढगांच्या आजवर सर्वात दुर्लक्षित असलेल्या प्रकारावर विशेषतः २ ते ८ कि.मी. उंचीवरील मोठ्या क्षेत्रावर पसरलेल्या; पण १०० ते २०० मीटर इतक्या उभ्या जाडीच्या व हिमकणांचे प्रमाण अत्यंत कमी (काही मायक्रोग्रॅम प्रतिघनमीटर) असलेल्या ढगांवर या अभ्यासामध्ये लक्ष केंद्रित केले. या ढगाच्या पातळ थरातून लेसर किरण, रडार आणि डॉपलर लिडार यांच्या साह्याने मोजमाप केले. हवेचा उभा प्रवाह, त्यातून होणारी चक्राकार स्थिती आणि बर्फकणांची निर्मिती यांचे एकमेकाशी असलेला संबंध मोजण्यात आला. त्याविषयी माहिती देताना ट्रोपोज येथील डॉ. जोहान्स बुहल म्हणाले, की अधिक ताकदवान, पण पातळ ढगाला जेव्हा उभ्या हवेच्या प्रवाहाद्वारे हलवून टाकले जाते, त्यावेळी त्यातून अधिक हिमकणांची निर्मिती होते. हा संबंध ज्यावेळी ढग वजा १२ अंश सेल्सिअस इतके थंड असताना मोजण्यात आले होते. पुढील टप्प्यामध्ये हिमकणांचे स्फटिक तयार होणे ते त्याचे हिमवर्षावामध्ये रूपांतर होणे या टप्प्याचा अभ्यास करण्यात येणार आहे.