कृषी व्यवसाय किंवा उद्योगामध्ये अपेक्षित उत्पन्न व नफ्याची शक्‍यता तपासून पाहण्यासाठी काही घटकांच्या आधारे मूल्यमापन करून आपला नियोजित कृषी व्यवसाय अथवा उद्योग व्यवहार्य आहे की नाही, याचा अभ्यास करणे आवश्‍यक आहे. कृषी व्यवसाय अथवा उद्योग उभारणी किंवा सद्यस्थितीत असलेल्या व्यवसायामध्ये महत्त्वाचा बदल करण्याकरिता प्रचंड प्रमाणावर गुंतवणूक करावी लागते. गुंतवणुकीच्या तुलनेत व्यवसाय अथवा उद्योगापासून अपेक्षित उत्पन्न व नफा प्राप्त होणे आवश्‍यक असते. कृषी व्यवसाय अथवा उद्योगाचे यश हे असंख्य घटकांवर अवलंबून असते जसे भांडवल, कच्चा माल, यंत्रसामग्री, इंधन, वीज, बाजारातील मागणी व किंमती इ. आपला व्यवसाय अथवा उद्योगवृद्धी ही वरीलपैकी एक किंवा अनेक घटकांमुळे प्रभावित होत असते. परिणामी व्यवसाय अथवा उद्योगामध्ये आर्थिक नुकसान होते. व्यवहार्यता अभ्यासाचा उपयोग नियोजित कृषी व्यवसाय किंवा उद्योग किंवा संबंधित योग्य तो निर्णय घेण्यासाठी करता येऊ शकतो जसे की जर नियोजित कृषी व्यवसाय वा उद्योग व्यवहार्यता अभ्यासाच्या आधारे लाभदायक नसेल तर असा व्यवसाय वा उद्योग सुरू करण्याची घाई न करण्याचा निर्णय घेतला जातो. वरील निर्णय हे आपल्या आर्तिक गुंतवणुकीच्या व पुढील नियोजन तसेच व्यवस्थापनाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहेत.
व्यवहार्यता विश्‍लेषण (फिसिबिलीटी ॲनालिसिस) ः कृषी व्यवसाय अथवा उद्योग उभारणी किंवा सद्यस्थितीत असलेल्या व्यवसायामध्ये महत्त्वाचा बदल केल्यानंतर गुंतवणुकीच्या तुलनेत अपेक्षित उत्पादन, उत्पन्न व नफा यांची शक्‍यता विविध घटकांचा अभ्यास करून तपासणे म्हणजेच व्यवहार्यता विश्‍लेषण करणे होय.
व्यवहार्यता अभ्यासाच्या प्रत्येक घटकासंबंधित समर्पक मुद्दे व प्रश्‍न आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्यता
आपल्या कृषी व्यवसाय व उद्योगामध्ये जी मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली जाणार आहे ती आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य आहे की नाही हे पाहिले जाते. आपली सद्यस्थितीत असलेली स्थिर मालमत्ता व दीर्घकालीन मालमत्ता यांचे प्रमाण निश्‍चित करून त्यानुसार गुंतवणूक केली जाणार आहे की नाही? आपल्या कृषी व्यवसाय व उद्योगाकरिता स्थिर स्वरुपाच्या व खेळत्या भांडवलाची आवश्‍यकता किती आहे; तसेच दोहोंचे प्रमाण किती असेल? आवश्‍यक भांडवलाकरिता वित्तपुरवठा संबंधित स्रोतांकडून उपलब्ध होईल का? भांडवलाचा कार्यक्षम वापर करण्याकरिता योग्य नियोजन केले आहे किंवा नाही? उत्पादन केलेल्या सर्व उत्पादनाला मोठ्या प्रमाणावर मागणी तयार होऊन गुंतवणुकीच्या तुलनेत अपेक्षित नफा मिळेल का? उत्पादन खर्च व त्यापासून मिळणारे उत्पन्न हे उत्पन्नाच्या कोणत्या पातळीवर समान असतील? आपला व्यवसाय व उद्योगातील गुंतवणुकीनंतर त्याचा परतावा कालावधी किती असेल? ब) तांत्रिकदृष्ट्या व्यवहार्यता
व्यवसाय व उद्योगामध्ये वापरावयाचे तंत्रज्ञान व्यवहार्य आहे की नाही याचा अभ्यास केला जातो. तांत्रिकदृष्ट्या व्यवहार्य असलेला नियोजित व्यवसाय व उद्योग मोठ्या प्रमाणावर व दर्जेदार उत्पादन निर्माण करू शकतो. आधुनिक व अद्यावत तंत्रज्ञान खर्चिक असले तरी त्याचा व्यवसाय व उद्योगास भविष्यकाळात लाभ होईल की नाही? आधुनिक व अद्यावत तंत्रज्ञानाकरिता जर मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली जाणार असेल तर उत्पादन खर्चामध्ये दीर्घकालीन बचत होऊन व्यवसाय व उद्योगास आर्थिक लाभ होईल की नाही? आपल्या कृषी व्यवसाय व उद्योगासंबंधित महत्त्वाच्या तांत्रिक बाजू जसे कच्चा माल, मनुष्यबळ, यंत्रसामग्री इ. यामुळे भविष्यात उत्पादन क्षमता प्रभावित होऊ शकते का? नियोजित कृषी व्यवसाय व उद्योगामधील उत्पादनाची कल्पना नाविन्यपूर्ण आहे की नाही? नावीन्यपूर्ण उत्पादन हे नवीन बाजारपेठ व मोठ्या प्रमाणावर मागणी तयार करू शकते. उत्पादन दर्जेदार तयार होऊन ग्राहकांचे पूर्ण समाधान होईल का? उत्पादनाची गुणवत्ता कायमस्वरुपी टिकेल का? तसेच उत्पादनास गुणवत्तेबाबत विविध संस्थांकडून प्रमाणीकरण करून घेता येईल का? जसे ISI, AGMARK, FSSAI, FPO. इ. मुख्य उत्पादनाबरोबर संबंधित पूरक उत्पादने मागणी असल्यास तयार करता येतील का? उत्पादनाच्या नवीन प्रक्रिया व पद्धतींचा व आधूनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करून भविष्यकाळात ग्राहकांच्या कलानुसार सातत्याने उत्पादन विकास करणे शक्‍य होईल का? ड) विपननविषयक व्यवहार्यता
विपनविषयक व्यवहार्यतेमध्ये बाजारपेठेतील किंमती, मागणीपुरवठा, तेजी मंदी, स्पर्धा इ. घटक विचारात घेऊन स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी कशा प्रकारचे प्रयत्न करता येतील, याचा विचार करता येऊ शकतो. बाजारपेठेविषयी विश्‍लेषण करून उत्पादिकत वस्तू व सेवांचा भविष्यकाळातील मागणीचा अंदाज घेणे, बाजारपेठेत हिस्सा वाढविणे, ग्राहकवृद्धी करणे, विक्रीमध्ये वृद्धी करणे इ. बाबींचा अभ्यास करता येऊ शकतो. जर आपल्या कृषी व्यवसाय व उद्योगास बाजारपेठेची सर्व परिस्थिती अनुकूल असेल तर उत्पादिकत मालाची विक्री होण्याची खात्री करता येऊ शकते. संपर्क ः प्रवीण जगताप, ९९७५७६५७०१ (कृषी अर्थशास्त्र विभाग, के. के. वाघ कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, नाशिक)
