देशी गोसंगोपन, गांडूळखतासह दूध विक्रीतून सक्षम अर्थकारण

सातारा जिल्ह्यातील कोपर्डे हवेली (ता. कऱ्हाड) येथील दादासाहेब व युवराज या चव्हाण बंधूंनी देशी गाय संगोपन, त्याद्वारे दूध विक्री, जोडीला शेणखतापासून दर्जेदार गांडूळखताचे उत्पादन व विक्री या पद्धतीने शेतीचे अर्थकारण फुलवले आहे. ऊस व भाजीपाला पीक पद्धती व त्यात या सेंद्रिय निविष्ठांचा वापर करीत आपल्या जमिनीची सुपीकता व उत्पादनही वाढविले आहे.   सातारा जिल्ह्यातील कऱ्हाड तालुक्यात अनेक गावे कृष्णा व कोयना नद्याकाठांवर वसली आहेत. साहजिकच सर्वाधिक बागायत शेती केली जाते. तालुक्यातील सह्याद्री कारखान्यांच्या दक्षिणेला कोपर्डे हवेली हे गाव आहे. गावातून कृष्णा नदी वाहत असल्याने सिंचनक्षमता भक्कम आहे. त्याच जोरावर ऊस, टोमॅटो तसेच हंगामनिहाय पिके मोठ्या प्रमाणात घेतली जातात. चव्हाण बंधूंची प्रयोगशील शेती गावातील दादासाहेब वसंतराव चव्हाण हे एमए शिक्षण झालेले प्रगतिशील शेतकरी आहेत. लहान बंधू युवराज यांच्यासह ते शेती करतात. सर्वात लहान बंधू दत्तात्रय बॅंकेत कार्यरत आहेत. चव्हाण कुटुंबीयांची साडेपाच एकर बागायत शेती आहे. ऊस व टोमॅटो ही त्यांची दोन मुख्य पिके आहेत. सोबतीला ते वांगी व अन्य भाजीपाला घेतात. वडील वसंतराव यांच्या मार्गदर्शानाखाली दोन्ही बंधू शेतीत आठ- दहा वर्षांपासून अनुभवी झाले. दोन महिन्यांपूर्वी वडिलांचे निधन झाले. आता सारी जबाबदारी दोघे बंधूच सांभाळतात. वडिलांना देशी गायीचा पहिल्यापासून लळा होता. ते पूरक म्हणून दुग्ध व्यवसाय करायचे. त्या वेळी मुऱ्हा म्हशी होत्या. तीस ते चाळीस लिटर दूध प्रति दिन मिळायचे. त्यानंतर शेतीला देशी गायींची असणारी गरज ओळळून एक गाय आणली. देशी गोसंगोपन- ठळक वैशिष्ट्ये

गांडूळ निर्मिती व व्यवसाय उपलब्ध शेणाचा वापर स्वतःच्या शेतात सुरू झाला. त्यातून जमिनीची सुपीकता वाढण्याबरोबरच उत्पादनातही दमदार वाढ होऊ लागली. त्यातूनच मग गांडूळखत निर्मिती करण्याचा व त्याचा व्यवसाय करून उत्पन्न वाढवण्याचा विचार पुढे आला. अभ्यास, सर्वेक्षण व वडिलांच्या मार्गदर्शानाखाली युनिट सुरूही झाले. आवश्‍यक सर्व माहिती घेऊन सुरुवातीस पाच बेड तयार करण्यात आले. शेतकऱ्यांपर्यंत खताची गुणवत्ता व त्याचे महत्त्व पोचविण्यात येऊ लागले. हळूहूळू खताला मागणी येऊ लागली. आजच्या घडीचे उत्पादन व उत्पन्न टप्प्याटप्प्याने बेडची संख्या वाढवत ती आज १६ पर्यंत पोचली आहे. सुमारे साडेतीन महिन्याच्या प्रति बॅचमध्ये प्रति बेड एक टन गांडूळखत उत्पादन होते. वर्षभरात सुमारे दोन वेळा तरी उत्पादन होते. वर्षाला एकूण सुमारे ३० ते ३२ टनांपर्यत खत उपलब्ध होते. त्यातील ५० टक्के खताची विक्री होते. त्याचा १५ रुपये प्रति किलो असा दर ठेवला आहे. याबरोबरच व्हर्मिवॅाश प्रति लिटर २०० रुपये व गांडूळ कल्चर ३०० रुपये प्रति किलो दराने विक्री होते. हे अतिरिक्त उत्पन्न मिळते. भागातील आले तसेच ऊस उत्पादकांकडून खताला अधिक मागणी असल्याचे दादासाहेबांनी सांगितले. समाधानकारक उत्पादन चव्हाण यांच्याकडे दोन एकर ऊस आहे. टोमॅटोचा प्लॅाट यंदाही दमदार आहे. तीस गुंठे नवी टोमॅटो लागवड केली आहे. त्याच्या बांधणीचे काम सुरू आहे. टोमॅटोनंतर त्या क्षेत्रात काकडीची लागवड केली जाते. किडींना रोखण्यासाठी शेताच्या बाजूंनी जाळ्या बांधल्या आहेत. उसाचे एकरी ८० ते ९० टन उत्पादन मिळते. टोमॅटोचे दोन हंगामात उत्पादन होते. दीड एकरांत त्याचे ३० ते ४० टन उत्पादन मिळते. भाजीपाला पिकांची विक्री मुंबईला करण्यात येते. तीन भावांचे एकत्रित कुटुंब तीनही चव्हाण बंधूंचा परिवार आज एकत्र राहतो. घरात सुमारे १२ सदस्य आहेत. एकीने काम केल्याने श्रमांची विभागणी होऊन कोणा एकावर कामाचा ताण येत नाही. सर्व कामे सुलभ होण्यास मदत होते. शेती यशस्वी होण्यामागे एकोपा हे महत्त्वाचे कारण ठरले आहे. गांडूळखत निर्मिती- ठळक बाबी

मदत वडिलांच्या मार्गदर्शनामुळे शेतीत खूप बदल झाला आहे. काही माहिन्यांपूर्वी वडिलांचे निधन झाले आहे. सध्या मी आणि युवराज गाडूंळखत व्यवसाय वाढ करण्यासाठी प्रयत्न करत आहे. अजून १६ बेड तयार करणार आहे. त्याचे कामे सुरू केले आहे. गांडूळखतामुळे पूरक व्यवसायाबरोबर शेतीच्या उत्पादनात भरीव वाढ झाली असल्याचे दादासाहेब सांगतात. संपर्क ः दादासाहेब चव्हाण- ७३८७१२५२५२