रुंद वरंबा सरी लागवडीचे तंत्र

खरीप हंगामातील आढळून येणारे पावसाचे दीर्घकालीन खंड किंवा अधिकच्या पावसामुळे साचून राहणारे पाणी यामुळे पिकांची वाढ आणि उत्पादनावर विपरीत परिणाम होतो. त्यामुळे पीक उत्पादनात घट येते. अशावेळी पावसाचे जास्तीत जास्त पाणी जमिनीत मुरविणे तसेच अधिक पावसात अतिरिक्त पाणी शेताबाहेर सुरक्षितपणे निचरा करणे, पीक वाढीसाठी अनुकूल गादी वाफे/ रुंद वरंबे (बीबीएफ) तयार करणे आणि त्यावर पिकाची लागवड करणे फायदेशीर ठरते. रुंद वरंबा सरी पद्धत (बीबीएफ) पिकांची जोमदार उगवण, एकाच वेळी वाफे तयार करणे, पेरणी करणे, खते देणे आणि विशेष म्हणजे कमी पाऊस किंवा अधिक पावसाच्या परिस्थितीमध्ये फायदेशीर ठरते.

बीबीएफ यंत्राचा वापर ः

१) केंद्रीय कोरडवाहू शेती संशोधन संस्था, हैदराबाद यांनी बीबीएफ यंत्र विकसित केले आहे. रुंद वरंबा सरी पद्धतीने खरीप हंगामात सोयाबीन, मूग, उडीद, भुईमूग तसेच रब्बी हंगामात भुईमूग, हरभरा यांसारख्या पिकांची लागवड रुंद वरंबा सरी पद्धतीने करता येते. कपाशी, हळद, आले तसेच तूर या पिकांचीही लागवड करता येते.

२) बीबीएफ यंत्राद्वारे बियाणे पेरणी आणि खते देणे एकाच वेळी करता येते. या यंत्राच्या साह्याने रुंद वरंबे (१.२ ते १.५ पर्यंत) तयार करणे आणि पेरणीचे काम सोबतच करता येते. याशिवाय खतेही देता येतात.

३) रुंद वरंबा सरी टोकण आणि आंतरमशागत यंत्र ट्रॅक्टरचलित आहे. या यंत्राद्वारे सरी पाडण्यासाठी दोन बाजूंना दोन रिजर असतात. त्यामुळे पिकाच्या गरजेनुसार योग्य आकार आणि खोलीच्या स­ऱ्या पाडता येतात. उदा. ३०, ४५ सेंटिमीटर अशा विविध रुंदीच्या आणि १०, १५ व २० सेंटिमीटरपर्यंत खोल स­ऱ्या या यंत्राद्वारे पाडता येतात. दोन स­ऱ्यामध्ये रुंद वरंबा तयार होऊन त्यावर टोकण यंत्राच्या साहाय्याने पेरणी करता येते. पिकाच्या दोन ओळी व दोन रोपांमधील शिफारस केलेल्या अंतरानुसार यंत्रामध्ये (अंतरानुसार) बदल (कमी-जास्त) करता येतो.

४) ही पद्धत मध्यम तसेच भारी जमिनीत जलसंधारण तसेच अतिरिक्त पाण्याच्या निच­ऱ्याच्या दृष्टीने उपयुक्त आहे. साधारणपणे कमी अंतरावर घेतल्या जाणा­ऱ्या पिकाच्या ३ किंवा ४ ओळी आणि जास्त अंतरावर घेतल्या जाणा­ऱ्या पिकाच्या १ ते २ ओळी वरंब्यावर राहतात. अतिवृष्टीच्या काळात स­ऱ्यांना ०.१ ते ०.३ टक्का उतार देण्यात येतो. त्यामुळे जमिनीत न मुरलेल्या अतिरिक्त पाण्याचा निचरा होतो.

५) पावसाच्या पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन होते. कमी पाऊस पडला तर स­ऱ्यांमध्ये पाणी दीर्घकाळ साठून राहते. ओलावा टिकून राहतो. या उलट जास्त पाऊस झाल्यास जास्तीचे पाणी स­ऱ्यामधून सुरक्षितपणे निघून जाते, पाण्याचा निचरा होतो.

६) जमिनीत हवा तसेच पाणी यांचे संतुलन राहते. पिकाची वाढ जोमदार होऊन उत्पादनात वाढ होते. या यंत्राद्वारे रुंद वरंबा बनवणे, बियाणे पेरणी, खते देणे, रासणी करणे अशी अनेक कामे एकाच वेळी करता येतात. या पद्धतीद्वारे जमिनीची धूप कमी होते. जलसंधारणाचा शेतजमिनीस फायदा होतो.

रुंद वरंबा सरी पद्धतीचे फायदे :

१) चांगली मशागत होऊन बियांसाठी चांगले वरंबे तयार होतात. वरंब्यामध्ये हवा खेळती राहून पाणी आणि हवा यांचे योग्य प्रमाण राखले जाते. बियाण्याची उगवण चांगली होते. पिकाची पुढील वाढ जोरदारपणे होते.

२) पावसाचे पाणी स­ऱ्यांमध्ये मुरते, त्यामुळे मूलस्थानी जलसंवर्धन

होऊन त्याचा उभ्या पिकास, तसेच पुढील हंगामातील पिकांस लाभ होतो. विशेषत: पावसाच्या दीर्घकालीन खंड काळात लाभ होतो. त्याची तीव्रता कमी होते.

३) अधिक पाऊस झाल्यास किंवा अधिकचे पाणी योग्य पद्धतीने निचरा होण्यास बीबीएफ पद्धती मधील रुंद वरंब्यासोबतच्या दोन्ही बाजूंकडील स­ऱ्यामुळे मदत होते.

४) पिकाची पेरणी केल्यास २० टक्के बियाणे, खताची बचत होते.

५) या पद्धतीमध्ये चार कामे एकाच वेळी करता येतात जसे, की रुंद वरंबे दोन्ही बाजूंनी स­ऱ्यांसह बनविणे, खत व बियाणे पेरणी, रासणी करणे, उगवणपूर्व तणनाशक फवारणीमुळे मजूर, वेळ आणि इंधनाची बचत होते.

६) सऱ्या मोकळ्या करणे, कोळपणी करणे, कीटकनाशकांची फवारणी करणे अशी विविध कामे एकाच वेळी करता येतात.

७) मजूर तसेच ऊर्जेची ३५ ते ४० टक्के बचत होते.

८) बीबीएफ यंत्राने सरासरी ४ ते ५ हेक्टर क्षेत्र प्रतिदिन पेरणी करता येते.

९) पारंपरिक पद्धतीच्या (सपाट वाफे पद्धत) तुलनेत सरासरी २० ते २५ टक्क्यांपर्यंत अधिक जलसंधारण होते. २० ते २५ टक्क्यांपर्यंत उत्पादनात वाढ साध्य होऊ शकते.

बीबीएफ यंत्राचा वापर :

बीबीएफ यंत्राच्या साह्याने पिकानुसार योग्य रुंदीचे वरंबे तयार करून जास्त अंतरावरील पिकाच्या एक ते दोन ओळी तर कमी अंतरावरील पिकाच्या तीन ते चार ओळी रुंद वरंब्यावर येतील यानुसार नियोजन करून वरंब्यावर लागवड किंवा पेरणी करता येते.

१) हे यंत्र ट्रॅक्टरचलित आहे. रुंद वरंबा सरी यंत्रामध्ये ३० ते ४५ सेंमी वर बदलासह चार फण आणि ३० ते ६० सेंमी रुंदीच्या सरीच्या बदलासह १५० ते १८० सेंमी अंतरावर कमी जास्त करत येणारे दोन सरीचे फाळ देण्यात आले आहेत. याद्वारे गरजेनुसार ६० ते १२० सेंमी रुंद किंवा अधिक रुंद वरंबा तयार करून त्यावर पिकाच्या ३० ते ४५ सेंमी अंतरावरील २ ते ४ ओळी घेता येतात.

२) तयार झालेल्या रुंद वरंब्यावर टोकण यंत्राच्या साह्याने बियाणे व खते पेरणी करता येतात.

३) यंत्रामध्ये पिकाच्या दोन ओळी व दोन रोपांमधील अंतर शिफारस केलेल्या अंतरानुसार कमी - जास्त करता येते. हेक्टरी आवश्यक झाडांची संख्या ठेवता येते.

उदाहरणार्थ : भुईमूग/ मूग/ उडीद/ विशेषत: सोयाबीन पिकाच्या एका रुंद वरंब्यावर तीन ते चार ओळी (आवश्यक अंतरानुसार) घेता येतात. यासाठी दोन ओळींतील अंतर ३० सेंमी किंवा ४५ सेंमी ठेवावे, किंवा गरजेनुसार कमी जास्त करावे (उदा. ३७.५ सेंमी). यासाठी बीबीएफ यंत्राच्या फणांतील अंतर त्यानुसार कमी - जास्त करावे. त्यानुसार आवश्यक रुंदीचे वरंबे तयार होण्यासाठी ठरावीक अंतरावर खुणा करून म्हणजेच दोन फाळांत आवश्यक अंतर ठेवून त्यावर ट्रॅक्टरला जोडलेले बीबीएफ यंत्र चालवावे. या वेळी सरीच्या फाळामुळे तयार होणाऱ्या दोन्ही बाजूच्या सरी या आवश्यकतेनुसार ३० ते ४० सेंमी रुंदीच्या पडतात.

उदा . क्र. १ ः जेव्हा एका वरंब्यावर पिकाच्या चार ओळी (३० सेंमी अंतर) घ्यावयाच्या असतील तेव्हा त्यासाठी १२० सेंमी रुंदीचा वरंबा तयार करावा लागतो. त्यासाठी सरी घेण्यासाठीच्या खुणा १५० सेंमी. (१.५ मीटर) अंतरावर ठेवून (म्हणजेच दोन फाळातील अंतर १५० सेंमी) ट्रॅक्टरचलित बीबीएफ यंत्र फाळाच्या मध्य खुणेवर घेऊन चालवावे. यामुळे १२० सेंमी अंतराचा रुंद वरंबा घेता येतो. यावेळी सरीच्या फाळामुळे तयार होणाऱ्या दोन्ही बाजूंच्या सरी या ३० सेंमी रुंदीच्या पडतात.

उदा . क्र. २ ः जेव्हा एका वरंब्यावर ४५ सेंमी अंतरावर पिकाच्या तीन ओळी घ्यावयाच्या असल्यास त्यासाठी १३५ सेंमी रुंदीचा वरंबा तयार करावा लागतो. त्यासाठी १८० सेंमी वर खुणा करून म्हणजेच दोन फाळांतील अंतर १८० सेंमी ठेवून बीबीएफ यंत्र फाळाच्या मध्य खुणेवर घेऊन चालवावे लागते. या वेळी सरीच्या फाळामुळे तयार होणा­ऱ्या दोन्ही बाजूंच्या सरी या ४५ सेंमी रुंदीच्या पडतात.

उदा . क्र. ३ ः जेव्हा एका वरंब्यावर ३० सेंमी अंतरावर पिकाच्या तीन ओळी घ्यावयाच्या असल्यास आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार सरीच्या फाळामुळे तयार होणाऱ्या दोन्ही बाजूंच्या सरी या ४५ सें. मी. रुंदीच्या पाहिजे असल्यास त्यासाठी १०५ सें. मी. रुंदीच्या वरंबा तयार करावा लागतो त्यासाठी १५० सेंमीवर खुणा करून म्हणजेच दोन फाळांतील अंतर १५० सेंमी ठेवून बीबीएफ यंत्र फाळाच्या मध्य खुणेवर ठेवून चालवावे लागते. जेव्हा दोन्ही बाजूंच्या सरी ३० सेंमी रुंदीच्या पाहिजे असल्यास त्यासाठी ९० सेंमी रुंदीचा वरंबा तयार करावा लागतो. त्यासाठी १२० सेंमीवर खुणा करून म्हणजेच दोन फाळांतील अंतर १२० सेंमी ठेवून बीबीएफ यंत्र फाळाच्या मध्य खुणेवर ठेवून चालवावे लागते. या वेळी सरीच्या फाळामुळे तयार होणाऱ्या दोन्ही बाजूच्या सरी या ४५ सेंमी रुंदीच्या पडतात.

४) यंत्राच्या साह्याने तण नियंत्रणाच्या दृष्टीने उगवणपूर्व तणनाशकाचा वापर करणे फायदेशीर ठरते किंवा तण काढण्यासाठी यंत्राच्या साहाय्याने कोळपणीही करता येते. तसेच कीटकनाशकांची फवारणी करता येते. विशेष करून कोळपणी व कीटकनाशकांची फवारणी करण्यासाठी कमी रुंदीचे (छोटे) टायर वापरणे आवश्यक आहे.

कपाशी लागवड ः

१) बीटी कोरडवाहू कपाशीचे शिफारशीत लागवडीचे अंतर १२० सेंमी बाय ४५ सेंमी आहे. बीबीएफ पद्धतीने कोरडवाहू बीटी कपाशी लागवड करता येते. यामध्ये एका वरंब्यावर बीटी कपाशीची एक ओळ घेता येते. यासाठी सरी घेण्यासाठीच्या खुणा १२० सेंमी अंतरावर ठेवून (म्हणजेच दोन फाळांतील अंतर १२० सेंमी ठेवून) ट्रॅक्टरचलित बीबीएफ यंत्र फाळाच्या मध्य खुणेवर घेऊन चालवावे. यामुळे ९० सेंमी अंतराचा रुंद वरंबा तयार होतो त्यावर बीटी कपाशीची एक ओळ घेता येते.

२) कपाशीसाठी दुसरा पर्याय ९० सेंमी बाय ६० सेंमी अंतरामध्ये एका वरंब्यावर कपाशीच्या दोन ओळी घेता येतात. यासाठी सरी घेण्यासाठीच्या खुणा १८० सेंमी अंतरावर ठेवून (म्हणजेच दोन फाळांतील अंतर १८० सेंमी ठेवून) ट्रॅक्टरचलित बीबीएफ यंत्र (फाळाच्या मध्य खुणेवर घेऊन) चालवावे. यामुळे १५० सेंमी अंतराचा रुंद वरंबा तयार होतो. त्यावर कपाशीच्या ९० सेंमी अंतरावर दोन ओळी घेता येतात.

हळद पिकामध्येही एका रुंद वरंब्यावर दोन ओळी घेता येतात.

आंतरपीक लागवड ः

सोयाबीन- तूर आंतरपीक घेण्यासाठी रुंद वरंबा सरी यंत्राचा वापर करता येतो.

बीबीएफ यंत्राचे भाग ः

१) यंत्रासोबत पेरणी यंत्र, बियाणे व खताची पेटी विविध कप्प्यांसह उपलब्ध आहे.

२) दोन फाळ, चार छोटे पेरणीचे फण, आधार देणारी दोन चाके आणि ही संपूर्ण यंत्रणा चालविणारे चाक उपलब्ध आहेत.

३) फोर इन वन बीबीएफमध्ये उगवणपूर्व तणनाशकांच्या फवारणीसाठी / पुढे कीटकनाशकांच्या फवारणीसाठी फवारणी यंत्र बसविण्यात आलेले आहे. विशेष करून कोळपणी आणि कीटकनाशकांची फवारणी करण्यासाठी कमी रुंदीचे (छोटे) टायर वापरणे आवश्यक आहे.

४) सर्वसाधारणपणे बीबीएफ यंत्र चालवण्यासाठी ३५ ते ४५ अश्वशक्तीचे ट्रॅक्टर पुरेसे आहे. परंतु फवारणी यंत्राचा संच वापरावयाचा असल्यास ४५ ते ५० अश्वशक्तीचा ट्रॅक्टर वापरणे योग्य ठरते. ट्रॅक्टरच्या चाकाची रुंदी (३० ते ३५ सेंमी) असावी.

फोर इन वन बीबीएफ यंत्र ः

१) वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी येथील पशू शक्तीचा योग्य वापर योजनेमध्ये फोर इन वन प्रकारचे बीबीएफ यंत्र विकसित केले आहे. या यंत्राद्वारे रुंद वरंबा बनवणे, बियाणे पेरणी, खते देणे, रासणी करणे आणि उगवणपूर्व तणनाशकाची फवारणी करणे अशी चार कामे एकाच वेळी होतात.

२) यंत्रामुळे मजूर, वेळ आणि इंधनाची बचत होते. बियाणे, रासायनिक खते अशा निविष्ठामध्ये २० टक्क्यांपर्यंत बचत होते. याशिवाय दुसऱ्या टप्प्यात सऱ्या मोकळ्या करणे, कोळपणी करणे, कीटकनाशकांची फवारणी करणे अशी विविध कामे एकाच वेळी करता येतात.

३) यामध्ये ट्रॅक्टरच्या पीटीओलचा त्यावर फवारणी यंत्र बसवून उपयोग केला जातो. हे यंत्र कार्यक्षमरीत्या वापरण्यासाठी व विशेष करून कोळपणी करण्यासाठी कमी रुंदीचे (छोटे) टायर वापरणे आवश्यक आहे.

संपर्क ः डॉ. स्मिता सोलंकी, ८००७७५२५२६

-------------------------

डॉ. आनंद गोरे, ९५८८६४८२४२

डॉ. अरविंद पंडागळे, ७५८८५८१७१३

अभिजित कदम, ८२७५०५१५०७

(वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)