गोठ्यामध्ये जनावरांसाठी साधारणपणे किती जागा असावी याबाबत बऱ्याच अंशी आणि अनेक ठिकाणी दुर्लक्ष जाणवते. अनेक ठिकाणी जनावरांसाठी अत्यल्प जागा असते. अधिक जनावरे असलेल्या गोठ्यात त्यांची कुचंबणा होताना दिसून येते. अनेक जनावरांच्या शिंगांची अवाजवी वाढ झाल्यामुळेही जागा अधिक लागते. आजारी जनावरे, गाभण जनावरांनाही निरोगी जनावरांसोबतच ठेवले जाते. अशावेळी किमान अंतर राखून जनावरे राहून शकतील इतकी जागा उपलब्ध करून दिली पाहिजे. जागेची आवश्यकता निरोगी जनावरांना त्यांच्या रोजच्या, नियमित व साहजिक अशा हालचाली करण्यासाठी योग्य जागा आवश्यक असते. जनावरांचे स्नायू, सांध्यांना विशिष्ट प्रमाणात व्यायाम, रक्ताभिसरण होणे आवश्यक असते. अन्यथा, त्यांचे आरोग्य नकळत खालावत जाते. त्याचा परिणाम त्यांच्या हृदयाच्या क्षमतेवर होतो. एकूणच जनावर अक्षक्त बनतात. त्याच्या सर्व शरीरक्रियांना शिथिलता येते. श्वासोच्छ्वास, पचन, मलमूत्र विसर्जन अशा क्रिया सहज करणाऱ्या किडनी, यकृतासारख्या अवयवांच्या कार्यक्षमतेवरही अनिष्ट परिणाम होतो. त्वचारोगाच्या शक्यता वाढतात. मलमूत्र विसर्जनासाठीही जागा अपुरी असल्यास त्यातून अनेक रोग दाटीवाटीने गोठ्यात राखलेल्या जनावरांना होवू शकतात. अर्थातच, या सर्वांचा परिणाम त्यांच्या प्रजोत्पादन आणि उत्पादन करणाऱ्या शरीरक्रियांना होतो. दुभत्या जनावरांच्या बाबतीत तो उत्पादनावर गुणात्मकही परिणाम करू शकतो. एकूण उत्पादनासोबत दुधाच्या घटकांवरही त्याचा परिणाम होवू शकतो. गाईसाठी लागणारी जागा
गाईचा शारीरिक आकार व हालचाली यानुसार जागा ठरते. साधारणपणे गायीच्या शरीराच्या आकारानुसार म्हणजे लांबी, रुंदीनुसार सरासरी ४० चौरस फूट (८ फूट लांब आणि ५ फूट रुंद) इतकी जागा आवश्यक आहे. याशिवाय गव्हाणी, मलमूत्रवाहक पथासाठी आणि दोहन (धार काढणे), चारा टाकणे, स्वच्छता करणे या आपल्या कामांसाठी वेगळी, मोकळी जागा असावी. गोठ्याला जमिनीपासून किमान १० ते १२ फूट उंची मिळणे आवश्यक आहे. होल्स्‍टिन-फ्रिजियन, खिलार, कांक्रेज, साहिवाल अशा धिप्पाड गाईसाठी त्यात आवश्यकतेनुसार अजूनही काही इंच जागा अधिक असल्यास उत्तमच.वातावरणानुसार, प्रत्यक्ष जनावराच्या उंचीनुसार, ऋतूनुसार आणि विशेष म्हणजे छत तयार करण्यासाठी वापरलेल्या साधनानुसार त्यात बदल करता आले पाहिजेत. गोठा पक्का असो, की अगदी साधा, कच्चा; त्याचप्रमाणे त्याची रचना संमुख (‘हेड-टू-हेड’ एकमेकांकडे तोंड असलेली) असो अथवा संपाठी (‘टेल-टू-टेल’) त्यात भरपूर, किमान आवश्यक जागेची पूर्तता केल्यास क्षुल्लक कारणांमुळे गायींच्या क्षमतेत आणि प्रतिकारशक्तीमध्ये कमतरता येण्याची शक्यता दूर होते. मुक्त संचार पद्धतीच्या गोठ्यासाठीही एकूण गायींच्या संख्येनुसार त्यांच्या मुक्त संचारासाठी मोकळी जागा ठेवणे आवश्यक आहे. मुक्त संचारासाठी बंदिस्त गोठ्यातील जागेच्या दुप्पट जागा उपलब्ध करणे आवश्यक आहे. गायींना त्यांच्या शारीरिक हालचाली व त्यायोगे साधारण राहणाऱ्या शरीरक्रिया अबाधित राखण्यासाठी असणारी जागेची अवस्था अनेक प्रकारे ठरते. उदा. बसलेल्या अवस्थेतील गाय उठताना अगोदर आपले शरीर समोर नेते, खाली वाकवते आणि मग वर उठून उभी राहते. या हालचालींमुळे गायीला तिच्या शरीराच्या प्रत्यक्ष आकारापेक्षा २२ ते २५ टक्के अधिक जागा लागते. गर्भार अवस्थेत विशेषत: शेवटच्या त्रैमासिकात ही जागा अधिक लागते. त्याचप्रमाणे मान, कान, शेपूट हलवून माशा, कीटक अशांसारखे जीव गायी दूर हाकलत, ढकलत असतात. त्या हालचाली त्यांना मोकळेपणाने करता आल्या पाहिजेत. त्यांच्या चयापचयातही अशा हालचालींचे योगदान असते. अन्यथा, या त्रोटक हालचालींविना त्यांच्यात स्थूलता व शिथिलता येते. शरीराचे किमान तापमान राखण्यासाठीदेखील अशा हालचालींचा उपयोग होत असतो. गाईंची शारीरिक स्थिती (म्हणजे त्यांचा आकार, त्यांचे अवयव इथपासून ते त्यांच्या वय, गर्भार अवस्था, दुभतेपण इ.), त्यांच्या आजूबाजूचे वातावरण, पाऊसपाणी, ऋतू व ऋतुमान यानुसार त्यांना आवश्यक असलेल्या जागेत जुजबी बदलही करावे लागतात. अर्थातच गायींच्या वयानुसारही त्यांना आवश्यक असलेल्या जागेची गरज बदलते. केवळ दुर्लक्ष व अनभिज्ञता यामुळे आपल्याला दूध आणि वासरांसारखे बहुमूल्य उत्पादन देणाऱ्या गायींना इतक्या सहज उपलब्ध असणाऱ्या मूलभूत सोयीपासून वंचित ठेवू नये, ही आपली जबाबदारी आहे. - डॉ. संतोष कुलकर्णी, ८३२९०३२१६४ (स्वेच्छानिवृत्त प्राध्यापक, शरीरक्रियाशास्त्र विभाग, महाराष्ट्र पशू व मत्स्यविज्ञान विद्यापीठ, नागपूर)
